3. อนุตฺตริยวคฺโค

1-2. สามกสุตฺตาทิวณฺณนา

[21-22] ตติยสฺส ปฐเม เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวล-สทฺโท อนวเสสตฺโถ, กปฺป-สทฺโท สมนฺตภาวตฺโถฯ ตสฺมา เกวลกปฺปํ โปกฺขรณิยนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺสปิ โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโสว ผรตีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตฯ อตฺตโน โอภาเสน ผริตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิเตน โอภาเสน ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ สมนุญฺโญติ สมฺมเทว กตมนุญฺโญฯ เตนาห ‘‘สมานจิตฺโต’’ติ, สมานชฺฌาสโยติ อตฺโถฯ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมินฺติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส อนาทริยวเสน ปวตฺตา เจตนา, ตสฺส ภาโว อตฺถิตา โทวจสฺสตาฯ อถ วา โทวจสฺสเมว โทวจสฺสตาฯ สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหติฯ เจตนาปธาโน หิ สงฺขารกฺขนฺโธฯ จตุนฺนํ วา ขนฺธานํ อปทกฺขิณคฺคาหิตากาเรน ปวตฺตานํ เอตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติฯ ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ยาย หิ เจตนาย ปุคฺคโล ปาปมิตฺโต ปาปสมฺปวงฺโก นาม โหติ, สา เจตนา ปาปมิตฺตตาฯ จตฺตาโรปิ วา อรูปิโน ขนฺธา ตทาการปฺปวตฺตา ปาปมิตฺตตาฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

สามกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ภยสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย สมฺภวติ ชาติมรณํ เอเตนาติ สมฺภโว, อุปาทานนฺติ อาห ‘‘ชาติยา จ มรณสฺส จ สมฺภเว ปจฺจยภูเต’’ติฯ อนุปาทาติ อนุปาทายฯ เตนาห ‘‘อนุปาทิยิตฺวา’’ติฯ ชาติมรณานิ สมฺมา ขียนฺติ เอตฺถาติ ชาติมรณสงฺขโย, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘ชาติมรณานํ สงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน’’ติฯ สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตา จริมจิตฺตนิโรเธน วฏฺฏทุกฺขเลสสฺสปิ อสมฺภวโตฯ

ภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ สมาปตฺติกุสโล โหตีติ สมาปชฺชนกุสโล โหติฯ เตนาห ‘‘สมาปชฺชิตุํ กุสโล’’ติฯ ตตฺถ อนฺโตคตเหตุอตฺโถ ฐิติ-สทฺโท, ตสฺมา ฐปนกุสโลติ อตฺโถติ อาห ‘‘สมาธิํ ฐเปตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ’’ติฯ ตตฺถ ฐเปตุํ สกฺโกตีติ สตฺตฏฺฐอจฺฉรามตฺตํ ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สกฺโกติ อธิฏฺฐานวสิภาวสฺส นิปฺผาทิตตฺตาฯ ยถาปริจฺเฉเทนาติ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลนฯ วุฏฺฐาตุํ สกฺโกติ วุฏฺฐานวสิภาวสฺส นิปฺผาทิตตฺตาฯ กลฺลํ สญฺชาตํ อสฺสาติ กลฺลิตํ, ตสฺมิํ กลฺลิเต กลฺลิตภาเว กุสโล กลฺลิตกุสโลฯ หาเสตุํ โตเสตุํ สมฺปหํเสตุํฯ กลฺลํ กาตุนฺติ สมาธานสฺส ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีกรเณน สหการีการณานญฺจ สมปฺปธาเนน สมาปชฺชเน จิตฺตํ สมตฺถํ กาตุํฯ สมาธิสฺส โคจรกุสโลติ สมาธิสฺมิํ นิปฺผาเทตพฺเพ ตสฺส โคจเร กมฺมฏฺฐานสญฺญิเต ปวตฺติฏฺฐาเน ภิกฺขาจารโคจเร สติสมฺปชญฺญโยคโต กุสโล เฉโกฯ เตนาห ‘‘สมาธิสฺส อสปฺปาเย อนุปการเก ธมฺเม วชฺเชตฺวา’’ติอาทิฯ ปฐมชฺฌานาทิสมาธิํ อภินีหริตุนฺติ ปฐมชฺฌานาทิสมาธิํ วิเสสภาคิยตาย อภินีหริตุํ อุปเนตุํฯ

หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อนุสฺสติฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม อนุสฺสติการณานีติ อนุสฺสติโย เอว ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิหิตสุขานํ เหตุภาวโต การณานิฯ นิกฺขนฺตนฺติ นิสฺสฏํฯ มุตฺตนฺติ วิสฺสฏฺฐํฯ วุฏฺฐิตนฺติ อเปตํฯ สพฺพเมตํ วิกฺขมฺภนเมว สนฺธาย วทติฯ เคธมฺหาติ ปญฺจกามคุณโตฯ อิทมฺปีติ พุทฺธานุสฺสติวเสน ลทฺธํ อุปจารชฺฌานมาหฯ อารมฺมณํ กริตฺวาติ ปจฺจยํ กริตฺวา, ปาทกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

อนุสฺสติฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. มหากจฺจานสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ สมฺพาเธติ วา ตณฺหาสํกิเลสาทีนํ สมฺปีเฬ สงฺกเร ฆราวาเสฯ โอกาสา วุจฺจนฺตีติ มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต โอกาสาติ วุจฺจนฺติฯ โอกาสาธิคโมติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อธิคมาย อธิคนฺตพฺพโอกาโสฯ วิสุชฺฌนตฺถายาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺตานํ วิสุทฺธตฺถายฯ สา ปนายํ จิตฺตสฺส วิสุทฺธิ สิชฺฌมานา ยสฺมา โสกาทีนํ อนุปาทาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสจนํ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ เจตโส สนฺตาโป อนฺโตตาโป อนฺโตนิชฺฌานํ โสโก, ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตเมว โสจิกตาฯ ‘‘กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.353-354; สํ. นิ. 2.63) ปริเทวนวเสน ลปนํ ปริเทโวฯ สมติกฺกมนตฺถายาติ ปหานายฯ อายติํ อนุปฺปชฺชนญฺหิ อิธ สมติกฺกโมฯ ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถฯ ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌติ เอเตนาติ ญาโย, อริยมคฺโคฯ อิธ ปน สห ปุพฺพภาเคน อริยมคฺโค คหิโตติ อาห ‘‘สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺส อธิคมนตฺถายา’’ติฯ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺสาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ สนฺธาย วทติฯ ปจฺจยวเสน อนุปฺปนฺนํ อสงฺขตํ อมตธาตุเมวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

มหากจฺจานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปฐมสมยสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม วฑฺเฒตีติ มนโส วิวฏฺฏนิสฺสิตํ วฑฺฒิํ อาวหติฯ มโนภาวนีโยติ วา มนสา ภาวิโต สมฺภาวิโตฯ ยญฺจ อาวชฺชโต มนสิ กโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข กมฺมสาธโน สมฺภาวนตฺโถ ภาวนีย-สทฺโทฯ ‘‘ถินมิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ตเทว วิภาเวนฺโต ‘‘อาโลกสญฺญํ วา’’ติอาทิมาหฯ วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนํ วาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อิธ อวุตฺตานํ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ฉ ธมฺมา ถินมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสญฺญามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถา’’ติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 111)ฯ อนฺตรายสทฺทปริยาโย อิธ อนฺตรา-สทฺโทติ อาห ‘‘อนนฺตราเยนา’’ติฯ

ปฐมสมยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยสมยสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม มณฺฑลสณฺฐานมาฬสงฺเขเปน กตา โภชนสาลา มณฺฑลมาฬาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘โภชนสาลายา’’ติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทุติยสมยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว’’ติฯ สุขวิหารตฺถายาติ นิกฺกิเลสตาย นิรามิเสน สุเขน วิหารตฺถายฯ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรตีติ สูริยจนฺทปชฺโชตมณิอุกฺกาวิชฺชุอาทีนํ อาโลโก ทิวา รตฺติญฺจ อุปลทฺโธ, ยถาลทฺธวเสเนว อาโลกํ มนสิ กโรติ, จิตฺเต ฐเปติฯ ตถา จ นํ มนสิ กโรติ, ยถาสฺส สุภาวิตาโลกกสิณสฺส วิย กสิณาโลโก ยถิจฺฉกํ ยาวทิจฺฉกญฺจ โส อาโลโก รตฺติยํ อุปติฏฺฐติฯ เยน ตตฺถ ทิวาสญฺญํ ฐเปติ, ทิวาริว วิคตถินมิทฺโธ โหติฯ เตนาห ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติฯ ทิวาติ สญฺญํ ฐเปตีติ วุตฺตนเยน มนสิ กตฺวา ทิวาริว สญฺญํ อุปฺปาเทติฯ ยถาเนน ทิวา…เป.… ตเถว ตํ มนสิ กโรตีติ ยถาเนน ทิวา อุปลทฺโธ สูริยาโลโก, เอวํ รตฺติมฺปิ ทิวา ทิฏฺฐากาเรเนว ตํ อาโลกํ มนสิ กโรติฯ ยถา จเนน รตฺติํ…เป.… มนสิ กโรตีติ ยถา รตฺติยํ จนฺทาโลโก อุปลทฺโธ, เอวํ ทิวาปิ รตฺติํ ทิฏฺฐากาเรเนว ตํ อาโลกํ มนสิ กโรติ, จิตฺเต ฐเปติฯ วิวเฏนาติ ถินมิทฺเธน อปิหิตตฺตา วิวเฏนฯ อโนนทฺเธนาติ อสญฺฉาทิเตนฯ สโหภาสกนฺติ สญฺญาโณภาสํฯ ทิพฺพจกฺขุญาณํ รูปคตสฺส ทิพฺพสฺส อิตรสฺส จ ทสฺสนฏฺเฐน อิธ ญาณทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ

อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํฯ สมุคฺคเตนาติ อุฏฺฐิเตนฯ

ธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตา ฯ เสตรตฺเตหิ วิปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํ, วินีลเมว วินีลกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติฯ ปฏิกูลตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตาฯ กุจฺฉิตํ วินีลํ วินีลกนฺติ กุจฺฉนตฺโถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 3.316; อ. นิ. 5.213)ฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนหิ กากธงฺกาทีหิ ฯ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตถาภาวนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพตํฯ

โส ภิกฺขูติ โย ‘‘ปสฺเสยฺย สรีรํ สีวถิกาย ฉฑฺฑิต’’นฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุฯ อุปสํหรติ สทิสตํฯ อยมฺปิ โขติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํฯ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํฯ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปเนตฺถ วิญฺญาณคติกเมวฯ อุสฺมาติ กมฺมชเตโชฯ เอวํปูติกสภาโวติ เอวํ อติวิย ปูติสภาโว อายุอาทิวิคเม วิยาติ อธิปฺปาโยฯ เอทิโส ภวิสฺสตีติ เอวํภาวีติ อาห ‘‘เอวเมวํ อุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสตี’’ติฯ

ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวาฯ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตนฺติ สพฺพโส อกฺขาทิตตฺตา ตหํ ตหํ เสเสน อปฺปาวเสเสน มํสโลหิเตน ยุตฺตํฯ อญฺเญน หตฺถฏฺฐิกนฺติ อวิเสเสน หตฺถฏฺฐิกานํ วิปฺปกิณฺณตา โชติตาติ อนวเสสโต เตสํ วิปฺปกิณฺณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสฏฺฐิเภทมฺปี’’ติอาทิมาหฯ เตโรวสฺสิกานีติ ติโรวสฺสคตานิฯ ตานิ ปน สํวจฺฉรํ วีติวตฺตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานี’’ติฯ ปุราณตาย ฆนภาววิคเมน วิจุณฺณตา อิธ ปูติภาโวฯ โส ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส’’ติอาทิมาหฯ อเนกธาตูนนฺติ จกฺขุธาตุอาทีนํ, กามธาตุอาทีนํ วาฯ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถายาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.214; 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตาย สตฺตฏฺฐานิกาย สติยา เจว ตํสมฺปยุตฺตญาณสฺส จ อตฺถายฯ

อุทายีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อนุตฺตริยสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม นิหีนนฺติ ลามกํ, กิลิฏฺฐํ วาฯ คามวาสิกานนฺติ พาลานํฯ ปุถุชฺชนานํ อิทนฺติ โปถุชฺชนิกํฯ เตนาห ‘‘ปุถุชฺชนานํ สนฺตก’’นฺติ, ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพตฺตา เตสํ สนฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนริยนฺติ น นิทฺโทสํฯ นิทฺโทสฏฺโฐ หิ อริยฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘น อุตฺตมํ น ปริสุทฺธ’’นฺติฯ อริเยหิ วา น เสวิตพฺพนฺติ อนริยํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิวิวิธวิปุลานตฺถสหิตํฯ ตาทิสญฺจ อตฺถสนฺนิสฺสิตํ น โหตีติ อาห ‘‘น อตฺถสนฺนิสฺสิต’’นฺติฯ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานาภาวโตฯ อสติ ปน วฏฺเฏ นิพฺพิทาย วิราคาทีนํ อสมฺภโวเยวาติ อาห ‘‘น วิราคายา’’ติอาทิฯ

อนุตฺตมํ อนุตฺตริยนฺติ อาห ‘‘เอตํ อนุตฺตร’’นฺติฯ หตฺถิสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘หตฺถินิมิตฺตํ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ หตฺถิวิสยตฺตา หตฺถิสนฺนิสฺสิตตฺตา จ หตฺถิสิปฺปํ ‘‘หตฺถี’’ติ คเหตฺวา ‘‘หตฺถิสฺมิมฺปิ สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา หตฺถิสิปฺเป สิกฺขตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

ลิงฺคพฺยตฺตเยน วิภตฺติพฺยตฺตเยน ปาริจริเยติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปาริจริยาย ปจฺจุปฏฺฐิตา’’ติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อนุตฺตริยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนุตฺตริยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เทวตาวคฺโค

1-4. เสขสุตฺตาทิวณฺณนา

[31-34] จตุตฺถสฺส ปฐเม เสขานํ ปฏิลทฺธคุณสฺส ปริหานิ นาม นตฺถีติ อาห ‘‘อุปรูปริคุณปริหานายา’’ติ, อุปรูปริลทฺธพฺพานํ มคฺคผลานํ ปริหานาย อนุปฺปาทายาติ อตฺโถฯ ตติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

เสขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิชฺชาภาคิยสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺติ, สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยวเสน ตาย สห เอกีภาวํ คจฺฉนฺตีติ วิชฺชาภาคิยาฯ อถ วา วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺติ วิชฺชาสภาคตาย ตเทกเทเส วิชฺชาโกฏฺฐาเส ปวตฺตนฺตีติ วิชฺชาภาคิยาฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ, มโนมยิทฺธิ, ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชาฯ ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมา วิชฺชาภาคิยาฯ ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกาว วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาฯ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ‘‘วิชฺชาภาคิยา’’ตฺเวว เวทิตพฺพาฯ อิธ ปน วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สญฺญาว วิชฺชาภาคิยาติ อาคตา, สญฺญาสีเสน เสสสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณติ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนสญฺญา, เตน สหคตาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

วิชฺชาภาคิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. วิวาทมูลสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ โกธโนติ กุชฺฌนสีโลฯ ยสฺมา โส อปฺปหีนโกธตาย อธิคตโกโธ นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘โกเธน สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ อุปนาโห เอตสฺส อตฺถีติ อุปนาหี, อุปนยฺหนสีโลติ วา อุปนาหีฯ วิวาโท นาม อุปฺปชฺชมาโน เยภุยฺเยน ปฐมํ ทฺวินฺนํ วเสน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท’’ติฯ โส ปน ยถา พหูนํ อนตฺถาวโห โหติ, ตํ นิทสฺสนมุเขน นิทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ อพฺภนฺตรปริสายาติ ปริสพฺภนฺตเรฯ

คุณมกฺขนาย ปวตฺโตปิ อตฺตโน การกํ คูเถน ปหรนฺติํ คูโถ วิย ปฐมตรํ มกฺเขตีติ มกฺโข, โส เอตสฺส อตฺถีติ มกฺขีฯ ปฬาสตีติ ปฬาโส, ปรสฺส คุเณ ฑํสิตฺวา วิย อปเนตีติ อตฺโถฯ โส เอตสฺส อตฺถีติ ปฬาสีฯ ปฬาสี ปุคฺคโล หิ ทุติยสฺส ธุรํ น เทติ, สมํ หริตฺวา อติวทติฯ เตนาห ‘‘ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโต’’ติฯ อิสฺสตีติ อิสฺสุกีฯ

มจฺฉรายตีติ มจฺฉรํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ มจฺฉรีฯ สฐยติ น สมฺมา ภาสตีติ สโฐ อญฺญถา สนฺตํ อตฺตานํ อญฺญถา ปเวทนโตฯ มายา เอตสฺส อตฺถี มายาวีฯ มิจฺฉา ปาปิกา วิญฺญุครหิตา เอตสฺส ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, กมฺมปถปริยาปนฺนาย ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวตฺถุกาย มิจฺฉตฺตปริยาปนฺนาย อนิยฺยานิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นตฺถิกวาที’’ติอาทิฯ

สํ อตฺตโน ทิฏฺฐิํ, สยํ วา อตฺตนา ยถาคหิตํ ปรามสติ, สภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสตีติ สนฺทิฏฺฐีปรามาสีฯ อาธานํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อาธานคฺคาหี, ทฬฺหคฺคาหี, ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ถิรคฺคาหีติ อตฺโถฯ ยุตฺตํ การณํ ทิสฺวาว ลทฺธิํ ปฏินิสฺสชฺชตีติ ปฏินิสฺสคฺคี, ทุกฺเขน กิจฺเฉน กสิเรน พหุมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา น สกฺกา ปฏินิสฺสคฺคํ กาตุนฺติ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีฯ โย อตฺตโน อุปฺปนฺนทิฏฺฐิํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา อปิ พุทฺธาทีหิ การณํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมาโน น ปฏินิสฺสชฺชติฯ ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตาทิโส หิ ปุคฺคโล ยํ ยเทว ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา สุณาติ, ตํ สพฺพํ ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริเยหิ กถิตํ, เอวํ อมฺเหหิ สุต’’นฺติ กุมฺโมว องฺคานิ สเก กปาเล อนฺโตเยว สโมทหติฯ ยถา หิ กจฺฉโป อตฺตโน หตฺถปาทาทิเก องฺเค เกนจิ ฆฏิเต สพฺพานิ องฺคานิ อตฺตโน กปาเลเยว สโมทหติ, น พหิ นีหรติ, เอวมยมฺปิ ‘‘น สุนฺทโร ตว คาโห, ฉฑฺเฑหิ น’’นฺติ วุตฺโต ตํ น วิสฺสชฺชติ, อนฺโตเยว อตฺตโน หทเย เอว ฐเปตฺวา วิจรติ, กุมฺภีลคฺคาหํ คณฺหาติฯ ยถา สุสุมารา คหิตํ น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, เอวํ คณฺหาติฯ

วิวาทมูลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ฉฬงฺคทานสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุญฺญํ, ตสฺสูปกรณภูโต เทยฺยธมฺโม จฯ อิธ ปน เทยฺยธมฺโม อธิปฺเปโตฯ เตเนวาห ‘‘ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาเปตี’’ติฯ อิโต อุฏฺฐิเตนาติ อิโต เขตฺตโต อุปฺปนฺเนนฯ ราโค วินยติ เอเตนาติ ราควินโย, ราคสฺส สมุจฺเฉทิกา ปฏิปทาฯ เตนาห ‘‘ราควินยปฏิปทํ ปฏิปนฺนา’’ติฯ

‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน’’ติอาทิคาถาย ปุพฺเพว ทานา มุญฺจเจตนาย ปุพฺเพ ทานูปกรณสมฺภรณโต ปฏฺฐาย สุมโน ‘‘สมฺปตฺตีนํ นิทานํ อนุคามิกทานํ ทสฺสามี’’ติ โสมนสฺสิโต ภเวยฺยฯ ททํ จิตฺตํ ปสาทเยติ ททนฺโต เทยฺยธมฺมํ ทกฺขิเณยฺยหตฺเถ ปติฏฺฐาเปนฺโต ‘‘อสารโต ธนโต สาราทานํ กโรมี’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทยฺยฯ ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘ปณฺฑิตปญฺญตฺตํ นาม มยา อนุฏฺฐิตํ, อโห สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อตฺตมโน ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติฯ เอสาติ ยา อยํ ปุพฺพเจตนา มุญฺจเจตนา อปรเจตนาติ อิมาสํ กมฺมผลานํ สทฺธานุคตานํ โสมนสฺสปริคฺคหิตานํ ติวิธานํ เจตนานํ ปาริปูรี, เอสาฯ

สีลสญฺญเมนาติ กายิกวาจสิกสํวเรนฯ หตฺถปาเทติ ทกฺขิเณยฺยานํ หตฺถปาเทฯ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาติ เตสํเยว มุขํ วิกฺขาเลตฺวา, อตฺตนาว มุโขทกํ ทตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

ฉฬงฺคทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-11. อตฺตการีสุตฺตาทิวณฺณนา

[38-41] อฏฺฐเม กุสลกิริยาย อาทิอารมฺภภาเวน ปวตฺตวีริยํ ฐิตสภาวตาย สภาวธารณฏฺเฐน ธาตูติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อารมฺภธาตูติ อารภนวเสน ปวตฺตวีริย’’นฺติฯ ลทฺธาเสวนํ วีริยํ พลปฺปตฺตํ หุตฺวา ปฏิปกฺเข วิธมตีติ อาห ‘‘นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขมนสภาวํ วีริย’’นฺติฯ ปรกฺกมนสภาโวติ อธิมตฺตตรานํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิธมนสมตฺถตาย ปฏุปฏุตรภาเวน ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนสภาโวฯ นวมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อตฺตการีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ